RAVNO U METU: Odavno niko nije ovako očitao lekciju Srbima

Povodom obilježavanja godišnjice vojne operacije “Oluja”, javni prostor u Srbiji i regionu ponovo se ispunio snažnim emocijama, podjelama i različitim interpretacijama istorijskih događaja iz devedesetih godina. Slike kolona izbjeglica, razorenih gradova i ljudskih tragedija ponovo su oživjele, ali i podsjetile na jedno ključno pitanje: Da li smo kao društvo zaista spremni da se suočimo s vlastitom prošlošću?

U javnim diskusijama često dominira narativ u kojem rat počinje 4. ili 5. avgusta 1995. godine, zaboravljajući činjenicu da je oružani sukob na prostoru bivše Jugoslavije počeo znatno ranije – još 1991. godine. Tada su, uz podršku JNA, protjerane stotine hiljada Hrvata s okupiranih područja, uništeni brojni sakralni objekti i pokrenuti procesi koji su nepovratno promijenili društvenu i etničku sliku Hrvatske.

Vukovar i Z4: Istorijske lekcije koje nisu naučene

Poseban simbol tragedije tog vremena jeste grad Vukovar, koji je nakon višemjesečne opsade sravnjen sa zemljom. Slična sudbina zadesila je i mnoga druga mjesta. Paralelno, međunarodna zajednica pokušavala je pronaći rješenja – među kojima je bio i tzv. Z4 plan, koji je nudio visoki stepen autonomije Srbima u Hrvatskoj. Taj plan je, međutim, odbijen, što je kasnije otvorilo put za vojnu akciju “Oluja”.

Kada danas govorimo o izbjeglicama iz 1995. godine, važno je sagledati širi kontekst i uzroke tragedije. Niko ne negira patnju srpskih civila tokom “Oluje”, ali istovremeno se ne smiju zaboraviti ni događaji koji su toj patnji prethodili – protjerivanja, granatiranja i formiranje paradržavnih entiteta koji su djelovali mimo međunarodnog prava.

Sličnosti s evropskim porazima: Učenje iz istorije

Poređenja s drugim evropskim narodima, poput Nijemaca nakon Drugog svjetskog rata, često se koriste da bi se objasnila potreba suočavanja sa vlastitom odgovornošću. Nemačka se suočila sa svojom prošlošću, priznala zločine i krenula putem demokratske obnove. U tom procesu, ključno je bilo što je većina društva shvatila da su korijeni njihove tragedije u politikama koje su sami podržavali.

Ukoliko želimo napredak i u regionu Zapadnog Balkana, neophodno je priznati da su politike koje su dominirale devedesetih – bile to politike Slobodana Miloševića, Radovana Karadžića ili Franje Tuđmana – vodile narod u sukobe, izolaciju i tragične posljedice. Svi narodi bivše Jugoslavije pretrpjeli su gubitke, ali istina i pomirenje ne mogu biti zasnovani na jednostranom prikazu prošlosti.

Danas: Ratna retorika i mitovi i dalje prisutni

Uprkos vremenskoj distanci, narativi iz 90-ih i dalje su prisutni u političkom diskursu. Pojedini lideri i danas govore o “srpskom svetu”, o “vraćanju u Knin” ili “ulasku srpske vojske na Kosovo”, ignorišući realnost evropske integracije i mira koji traje već tri decenije. Djeca se odgajaju na pričama o herojima, dok se rijetko govori o greškama, zabludama i žrtvama koje su ti “heroji” ostavili iza sebe.

Ratna retorika, filmovi i mediji često romantizuju prošlost i produbljuju podjele. Filmovi poput “Dare iz Jasenovca” ili “Oluje” mogu imati edukativnu ulogu, ali istovremeno je neophodno da budu uravnoteženi, istiniti i lišeni propagande. Bez toga, postaju samo sredstvo za jačanje narativa koji dijeli, a ne ujedinjuje.

Potrebno je političko i moralno liderstvo

Srbija, kao i druge zemlje regiona, treba lidere koji će imati hrabrosti da građanima kažu istinu: da je nacionalistička politika dovela do poraza, izolacije i gubitaka. Da su građani bili obmanuti. Da patriotizam ne znači podržavati one koji vode narod u rat, već one koji grade mir, pravdu i pomirenje.

Bez javne osude zločina, bez distanciranja od odgovornih i bez institucionalnog suočavanja s prošlošću – od istinskog napretka nema ništa. Pomirenje ne dolazi samo od sebe; ono zahtijeva političku volju, obrazovanje i spremnost da se priznaju i vlastite greške.

Budućnost: Graditi mostove, a ne zidove

Najvažnija lekcija iz 90-ih trebalo bi da bude da gradnja zidova nikome nije donijela dobro. Danas, u Evropi bez granica, gdje se narodi dijele samo po ljudskim kvalitetima, nije dovoljno govoriti o prošlosti – treba graditi budućnost.

To znači učiti mlade o važnosti tolerancije, demokratije, ljudskih prava i pravne države. To znači odbaciti mržnju i tražiti dijalog. To znači prestati glorifikovati prošlost i početi odgovorno oblikovati sadašnjost.