Svjetlo iznad zatrpane crkve:

Piše: Jagoda Savić

           Kad  iz Trstenika ne krenemo prema Kruševcu već prema Velikoj Drenovi, doći ćemo do sela Poljna. Svako ko misli svojom glavom bi se odmah zapitao a zašto bismo mi uopšte išli u tu Poljnu, kad za nju nikad nismo ni čuli? Ima debeo razlog, ima, ima, samo nam niko nikad nije objasnio šta to u Poljni možemo vidjeti. Sve što za sada mogu da vam natuknem je da u  to selo sigurno ne bi išli skupljat’ korjenje već  tražit’ sopstvene korjene. A ta potraga bi značila da nakon posjete prelijepom manastiru Ljubostinja ne trčimo na autoput da što prije stignemo kući, već da ostavimo još vremena da okrenemo  starim putem prema Velikoj Drenovi.

Praistorijsko mlađe kameno doba

          Nekoliko godina prije početka prošlog rata arheolozi Svetozar Stanković-Nani i Haskel Grinfild (Greenfield) sa Univerziteta Manitoba iz Kanade su počeli vršiti iskopavanja  ostataka naselja na arheološkom lokalitetu koji se zove Blagotin, koje se nalazi  ispod brda Blagotin u gore pomenutom selu Poljna. Gledano iz praistorijskog ugla, govorimo o periodu mlađeg kamenog doba kog nazivamo i neolitom, o šestom milenijumu prije nove ere. Drugo praistorijsko naselje se nalazi u selu Stragari kraj Riljačke rijeke i potiče iz petog milenijuma prije nove ere.

           Naselje u Poljni iz mlađeg kamenog doba se prostiralo na oko dva hektara zemlje. Iako je na Blagotinu istražen samo dio naselja, pokretni arheološki nalazi, koji svjedoče o načinu života i društvenoj i ekonomskoj organizaciji naselja, svojom brojnošću i raznovrsnošću ga svrstavaju u red najbogatijih i najznačajnijih naselja iz mlađeg kamenog doba na području cijele Srbije. Tadašnji stanovnici Poljne su svoje naselje gradili planski i organizovano, pa je nađeno   sedam zemunica koje su bile grupisane oko centralnog trga. Bavili su se stočarstvom i zemljoradnjom, o čemu svjedoče pronađene alatke od kamena i kosti,  kosti domaćih životinja, keramičko fino posuđe ukrašeno crvenim i mrkim bojama, grubo posuđe, posuđe za svakodnevnu upotrebu,  za vjerske potrebe,  za čuvanje žitarica i jedno zrno žita urađeno od keramike na kom postoji crtež koji je trebalo rastumačiti.

         U vezi sa tumačenjem crteža imamo dva oprečna mišljenja. Arheolog Svetozar Stanković je smatrao da crtež predstavlja plan naselja Blagotin a lingvista Emilia Mason (Masson) smatra da su na zrnu naslikani Sunce, Mjesec i planeta Zemlja. Neki manje poznati istraživači su smatrali da je taj crtež zapravo prvi ikad napravljen urbanistički plan, koji je izrađen prije osam hiljada godina. Blagotin je i kasnije bio naseljen i tome postoje nalazi kasno-antičkog novca i srednjevijekovne keramike, ali naselje nije imalo značaj kakav je imalo u kamenom dobu.  

Crkva u sred sela

          U tom praistorijskom periodu u sredini centralnog dijela naselja  se nalazilo zidano svetište kog su svrstali u tzv. Starčevačku kulturu. Iz dosadašnjeg pretraživanja rezultira da je ovo najstarija crkva  i na teritoriji Srbije a i na Balkanu. Kažemo „nalazilo se“ jer se ni jedan građevinski naterijal ne bi mogao sačuvati sedam hiljada godina. Kada govorimo o crkvi, bilo bi nerealno očekivati da vidimo građevinu, već se radi  o tragovima postojanja iz perioda prije nove ere. Kada su arheolozi  skinuli površinski sloj zemlje dubok dvadeset pet centimetara, pronašli su ostatke iz gvozdenog doba, i kad su nastavili da kopaju, pojavila su se udubljenja u zemlji koja su pokazivala polukružnu zaobljenu osnovu crkve. Ispred oltarskog prostora su se nalazila četiri sjedišta za sveštenike ili ljude posebnog položaja u zajednici. Osveštani prostor, oltar, se nalazio ispod zemlje, i oltar se kasnije popunjavao raznim predmetima, i kostima životinja koje su žrtvovane crkvi. Po riječima arheologa Stankovića , žrtvovane su uglavnom mlade ženke, dok osim položenih rogova jelena, muških životinja nije bilo. Takođe je nađen i veliki broj amajlija kao prilozi crkvi i dvije Venere, pale na lice,  veličine  trideset centimetara, i smatra se da su  bile boginje plodnosti i zemlje. Izvor ovih tumačenja je dokumentarni film televizije RTS „Blagotin- grad dobrih ljudi“ koji se može naći na  Internetu pod tim nazivom.

          Sam oltarski prostor bio je neprekidno korišten u periodu od bar dvije hiljade  godina što je svjedočilo o kontinuitetu  ljudskih zajednica na istom prostoru. Analizom pronadjenih darova posvećenih crkvi je utvrđeno  da u njega nisu dolazili samo stanovnici Pomoravlja, već i stanovnici  praistorijskih zajednica koje su živjele na prostoru od Karpata i Crnog Mora pa sve do Alpa.

         Jedan mještanin je novinaru RTS-a rekao da se na mjestu gdje je bila crkva noću pojavljuje svjetlo, da su mještani išli da provjeravaju da nije u pitanju neki upaljeni far automobila, neka velika baterija ili neki drugi izvor struje, ali nikada nisu ništa našli, a svjetlo se i dalje pojavljuje. Zato mještani sa posebnim strahopoštovanjem govore o ostacima bivše crkve u Poljni. Neki  vjeruju da tu „ima nešto“, a oni više religiozni su ubijeđeni da je to svjetlost Božija.

Vršenje iskopavanja

         Jelena Malešević, tadašnja studentkinja arheologije, je objasnila kako je nakon nekoliko godina iskopavanja izgledao rad na terenu  na lokalitetu Blagotin kada se ona 1993 godine priključila ekipi. Jelena je rekla:  „Moj tadašnji dečko Aki me je ispratio na autobusku stanicu u nevjerici da idem sa rancem i vrećom za spavanje negdje u unutrašnjost bez jasnog saznanja kada ću se  vratiti kući. Inače, moja “urbana“ ekipa je bila zbunjena mojim angažovanjem te kopanjem zemlje svim raspoloživim sredstvima . Tada nije bilo mobilnih telefona, na arheološkim terenima nisu bile dozvoljene posjete,  najmanji period učestvovanja je bio mjesec dana a najduži do tri meseca, i to  negdje izvan civilizacije, gdje često nije bilo ni struje ni vode. Terenska istraživanja su podsjećala  na služenje vojnog roka. Ustajanje je bilo u zoru, ko je bio dežuran pripremao je  doručak za cijelu ekipu, iskopavanja i rad u sondi je trajalo od ujutru do uveče sa pauzom za užinu i ručak. Po završetku rada je  slijedila elementarna obrada materijala, pisanje i sređivanje dnevnika koji je svako bio u obavezi da vodi svaki dan, crtanje iskopanih predmeta, pravljenje C kartona itd. Spavali smo prosečno tri do četiri  sata dnevno“.

          Što se tiče vođe istraživačkog tima Svetozara Stankovića, njegovo polje rada je bio upravo neolit, odnosno praistorijska arheologija. Diplomirao je arheologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu i bio je najbolji  terenski arheolog sa velikim iskustvom, uključujući i učestvovanja sa internacionalnim ekipama. Stanković je skoro dvadeset godina  vodio i školski teren u Vinči. Osim toga, završio je i Likovnu Akademiju i bio je i rijetko talentovan crtač. Njegovi crteži krase mnogobrojne arheološke radove, publikacije i monografije .

Značaj arheološkog otkrića

          Zatim se postavilo pitanje značaja arheološkog otkrića u Blagatinu. Neko je pokušao da razmišlja o tome da li ta crkva treba da postane zaštićeno kulturno dobro Srbije? Zatim, pokušao je da ustanovi kako se crkva u Blagotinu pozicionira u odnosu na moguće crkve u Evropi iz tog perioda. Sukladno periodu u kom je sagrađena, da li crkva u Poljni treba da se stavi na UNESCO listu i da li takva procedura treba da se pokrene? I, na kraju, taj isti neko je pokušao da pronađe odgovor da li se ijedna crkva iz mlađeg kamenog doba nalazi na UNESCO listi svjetske kulturne baštine, i ako ih ima, koliki im je broj?Tada je iz  nekog razloga stiglo  naredjenje da se lokalitet odmah zatrpa i da su zabranjena sva dalja istraživanja ??!!! Blagotin je do danas ostao  zatrpan i nikada se nisu nastavila sistematska arheološka istraživanja koja bi bila dragocjeno svjedočanstvo o životu neolitskih zajednica na teritoriji Srbije.

           Ovo iznenadno i grubo  zatrpavanje nalazišta Blagotin me veoma podsjeća na obred sahranjivanja mrtvaca. Naime, njegov drveni kovčeg  ili tabut se spusti u raku, onda familija i prijatelji  preko sanduka bacaju po koji grumen koji uzmu oko rake i na kraju ga grobljanski radnici  zatrpaju lopatama punim zemlje…

Progon vođe istraživanja      

         Jelena Malešević je dalje navela da su kasnija događanja mogla da izgledaju kao scenario holivudskog krimi filma sa tragičnim završetkom. Naime, kako je navela Jelena, progon arheologa Svetozara Stankovića, voditelja istraživanja na Blagotinu, je  dobio  nevjerovatne razmjere. Bio je izložen prijetnjama izbacivanjem sa svog radnog mjesta kao i zabranom mogućnosti da se dalje profesionalno bavi arheologijom unutar bilo koje naučne institucije u zemlji“.  Osim represije, protiv arheologa Stankovića su bile puštene u eter i najgore neistine i podlosti koje se upotrebljavaju u sličnim obračunima. Jedna od najgorih je bila kada je porodični čovjek Stanković, sa ženom i troje djece, bio lažno optužen da je homoseksualac i da je bio ljubavnik akademika Dragoslava Srejovića, koji je devet godina prije iskopavanja na Blagotinu postao redovni član Srpske akademije nauka SANU. Mislim da niko ko ih je lično poznavao nije vjerovao u taj podmetnuti trač jer su njih dvojica bili intelektualno nekompatibilni. Dok je Srejović bio  režimski orijentisan, Stanković je bio više opozicijskog raspoloženja.

          Svi pritisci i represije na arheologa Stankovića su bili toliko jaki da ih njegov organizam nije izdržao pa  je imao infarkt. Jelena je još navela da ga je poslednji put  posjetila u gradskoj bolnici gde je bio operisan. „Molila sam ga da mi obeća da neće ići na Blagotin u takvom stanju . Međutim, uprkos prijetnjama i zabrani Stanković je ipak otišao tamo i nakon toga je ponovo dobio srčani udar od kog nisu mogli da ga spasu. Ja sam tada bila u drugom stanju i očekivala sam porođaj tako da u tom trenutku nisam mogla da mu pomognem u radu i budem od koristi. Stanković je preminuo malo pred moj porođaj , 1996- te godine, u momentu kad sam bila u bolnici.  Kada sam izašla iz bolnice, otišla sam do Stankovićeve kancelarije u Arheološkom Centru u kom  sam i ja radila pod njegovim vođstvom kako bih uzela svoje lične stvari i kompjuter kao i fotografije, ali je to nije bilo moguće. Stankovićeva  i moja kancelarija je bila zazidana !!! Za mene je to bio šok od kojeg se nikada nisam stvarno opravila“.

         Nepravda koju je trpio arheolog Stanković je bila ogromna. Njegove kolege su pokazale odsustvo svake reakcije i prećutno su posmatrale bukvalno ubistvo ovog arheologa. Jelena je rekla „da su izuzetak od ravnodušnosti bili jedino profesori Đorđe Janković i Aleksandar Jovanović, arheolozi Mile Sladić, Vlado Leković, gospođa Dubravka i još par njih. Nakon što sam proživjela oba ružna događanja, moji planovi , snovi i iluzije o istraživanju su se radikalno promijenili“.

Nadležni:

          Za  arheološko nalazište Blagotin je nadležan Republički zavod za zaštitu spomenika kulture iz Beograda. Ovaj Zavod je štampao monografiju „Svjetska kulturna bašina“ u kojoj je predstavio spomenike kulture koji su uvršteni na Listu svjetske kulturne baštine UNESCO-a. U monografiji se nalaze tvrđava Stari Ras, manastiri Sopoćani, Đurđevi stupovi i Studenica, Gamzigrad Romuliana i crkva svetih apostola Petra i Pavla ali se ni u jednom retku ne spominje nalazište iz mlađeg kamenog doba. Razlog tome je što ili niko nikada nije pokrenuo proceduru priznavanja važnosti ovog nalazišta na svjetskom nivou ili je nije sproveo do kraja pa Blagotin nije imao legitimitet da se nađe u monografiji Zavoda.

          Jelena Božić, portparol Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Beograda mi nije htjela odgovoriti čak ni na pitanje koji regionalni centar Zavoda je nadležan za područje Trstenika i na pitanje u koju publikaciju Zavoda je nalazište Blagotin uopšte upisano jer se najvažnija od njih  na Internetu nije mogla otvoriti.

Zid ćutanja

          Blagotin je dio kulturne baštine Srbije koji nije dovoljno vrednovan, a to je nedopustiv propust  svih ustanova koje se bave kulturom i koje imaju ovlaštenja da procjenjuju značaj nepokretnih i pokretnih ostataka iz perioda praistorije. Kad razmišljamo o okolnostima zatrpavanja ovako vrijednog arheološkog lokaliteta, prvo što uočimo je da nije logično da država gazi nauku a ima interes da iskoristi to naučno otkriće zarad sopstvene promocije. Zatrpavanje  vrijednosti puno više liči na auto-destruktivni, odnosno samo-uništavajući  odnos države prema sopstvenom bogatstvu ili na poslušno sprovođenje nečijeg naloga izvan same države. U prilog tome govori i navod da uz pominjanje Blagotina najčešće ide rečnica „dobro poznat stručnoj javnosti“ kao da uopšte ne bi trebao biti poznat i običnim građanima. Osim dokumentarnog filma televizije RTS, objavljenog rada u „Glasniku 8“ Srpskog arheološkog društva i jednom stranom stručnom časopisu, sva ostala javna pominjanja lokaliteta Blagotin ne predstavljaju značajne medijske reference i ovo nalazište nikada nije bilo adekvatno medijski propraćeno. Zato postavljamo pitanje ko je imao motiv da se o Blagotinu ćuti?

          Postoji više prihvatljivih motiva za zakopavanje naselja u Blagatinu. Najprije, mogao je neki od najuticajnijih kolega u branši iz ljubomore potegnuti svoje političke veze kako bi spriječio da Stanković službeno bude proglašen pronalazačem jednog od  najvažnijih arheoloških lokaliteta u državi i ugrozi nečiju fotelju. Isto tako, mogao je neko iz obavještajnih krugova dobiti nalog da organizuje hajku na Stankovića. Tih godina obavještajne službe su održavale duh jednoumlja u državi, i svaki onaj ko bi iskočio iznad dopuštenog nivoa i mogao izmaknuti kontroli, je morao biti povučen prema dole. A ako bi neko takav pružao otpor ili općenito kao osoba bio nepotkupljiv, morao je biti slomljen ovim ili onim sredstvima. Zatim, ni uticaj stranaca na dešavanja u državi nije bio zanemarljiv. Oni, koji su bili dovoljno moćni da  povlače geo-strateške konce po Evropi ili u svijetu, možda nisu željeli da jedna  njima omražena država dobije bilo kakvu kulturološku referencu. Dio srbijanske vlasti je tada bio servilan prema strancima i taj podanički mentalitet je mogao biti prikladan „okidač“ da se donese odluka o zatrpavanju Blagotina na duži vremenski period.

Gdje su Venere?

          Danas je putem Interneta dostupno veoma mnogo informacija. Tragom informacije da su Arheološkoj zbirci Filozofskog fakulteta u Beogradu predati ostaci iz Blagotina, uključujući i dvije Venere- boginje plodnosti , otvorila sam njihovu web stranicu. Na sajtu Arheološke zbirke postoji i odjeljak pod nazivom „ Fundus“, u kom je  eksplicitno je navedeno da se u arheološkoj zbirci  čuva dokumentacija i pokretni arheološki materijal sa više nalazišta:

1.)Lepenski vir, koji potiču sa istraživanja akademika Dragoslava Srejovića, obavljenih u periodu od 1965 do 1970 godine,

2.)Vlasac, koji potiču sa istraživanja tokom 1970 i 1971 godine,

3.)Vinča, sa iskopavanja profesora Miloja M. Vasića obavljenih u periodu od 1929 do 1934 godine,

4.)Židovar, sa iskopavanja profesora Branka Gavele, u periodu od 1948 do 1977 godine,

5.)Ras-Postenje, sa iskopavanja mr. Duška Mrkobrada, koja od 1975 godine sa manjim prekidima traju i danas.

Pored pokretnog arheološkog materijala koji pripada fundusu Zbirke, u njoj se danas čuva i materijal sa preko 50 arheoloških nalazišta u Srbiji i Crnoj Gori.

          Obzirom na javni značaj, dvije Venere iz Blagotina su kao najstariji nalazi trebale biti vidljivo istaknute u tom odjeljku. Gdje su onda te dvije Venere iz crkve? Kako  na web stranici  Arheološke zbirke nisam mogla dobiti informaciju o dokumentaciji iz Blagotina i dvije Venere, obratila sam se mejlom istoj zbirci i naišla na zid ćutanja. Za odgovor na moj mejl im je trebalo svega pet minuta. Mogli su mi odgovoriti samo sa „da“ ili „ne“ u jednoj proširenoj rečenici, mogli su me poslati u ….. materinu, mogli su napisati bilo šta, mogli su ali nisu. Neću odmah da paranoišem da su Venere ukradene, možda je onaj o otvara elektronsku poštu samo nekulturan pa ne odgovara na upite, možda je  tih nekoliko dana unaprijed počeo da slavi Prvi maj  a možda je moj mejl završio kao spam poruka pa ga nije ni vidio itd. Sa druge strane možda taj neko ni ne zna ko ih je uzeo, ili ne smije da kažu kome su ih dali.  Uglavnom, do  momenta zaključenja ovog teksta  mi ne znamo gdje su blagotinske Venere i imamo obavezu da saznamo.

Projekat iz 2014 godine:

         Od iskopavanja arheologa Stankovića do ponovnog okretanju nauke ovom arheološkom lokalitetu su prošle dvadeset dvije godine.  2014 godine je počeo rad na projektu eksperimentalne arheologije „Izrada replika figurnina sa arheološkog lokaliteta Blagotin“ iz Muzeja u Trsteniku. Replike su bile postavljene u Izložbenoj galeriji Muzejske zbirke Trstenik. Ovaj projekat je realizovala Ana Đuričić, doktorant da katedri za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, uz pomoć osoblja iz Arheološke zbirke Filozofskog fakulteta i Muzeja u Trsteniku.

         Ovo iskakanje na zid od gume samo još više podsiče našu znatiželju da ustanovimo ko je stajao iza zabrane daljih iskopavanja lokaliteta Blagotin i pritisaka na arheologa Stankovića, jer zatrpavanje Blagotina izgleda kao kad  neki fudbaler na svjetskom prvenstvu zabije odlučujući gol, a onda domaći mediji o tome ne napišu ni jedan jedini redak kao da  takmičenje nije ni održano.